Na początku lat dziewięćdziesiątych, kiedy zaczęto mówić o New Queer Cinema, w Polsce nie odbył się żaden całościowy przegląd ani festiwal, pokazujący nowe zjawisko. Filmy o problematyce queer zaistniały jednak na polskich ekranach (także telewizyjnych, jak wyemitowana nocną porą Moja piękna pralnia), choć nie zawsze zwracano uwagę właśnie na ich nienormatywną tematykę i styl.

Najbardziej spektakularną oprawę miała premiera Caravaggia Dereka Jarmana, bowiem towarzyszył jej powstały w 1990 roku plakat Wiesława Wałkuskiego. Poster – który na pewno spodobałby się reżyserowi – jest niemal filmowym zbliżeniem obrazu Caravaggia Niewierny Tomasz, „wykadrowującym” gest niedowiarka, przesuwającego palec po ciętej ranie na piersi Chrystusa. Wyrazisty wizerunek przykuwa uwagę, przywołując tematykę i estetykę obrazów barokowego artysty. W kontekście życiorysu Jarmana, który Caravaggia nakręcił po zdiagnozowaniu u siebie AIDS, plakatowy obraz nabiera dodatkowej symboliki, związanej ze śmiercią, wiarą, ale także akceptacją i tolerancją, jakiej brak brytyjski twórca najbardziej odczuwał w ostatnim okresie życia.

Intrygujący plakat i magia Caravaggia sprawiły, iż zaczęłam konsekwentnie poznawać całą twórczość Jarmana, a jej interpretację zamieściłam w książce noszącej podtytuł …portret indywidualisty. Tym razem analizując i opisując filmy queerowe nie przyjęłam klucza podmiotowego, choć dużo miejsca poświęcam poszczególnym autorom, lecz przedmiotowy. Najważniejsze zagadnienia i „oblicza” kina queer zostały pogrupowane w rozdziały z licznymi podrozdziałami, pozwalającymi ukazać jego złożoność i historyczne zróżnicowanie. skoncentrowałam się na obliczach kina queer, co można rozumieć wielorako. W tytule książki pojawiają się „oblicza”, co wprowadza perspektywę podmiotową, sugerującą konkretne osoby queer i wielość ich wizerunków, nie dających się łatwo skonwencjonalizować ani zuniwersalizować. „Obliczem” są również przestawione w książce interpretacje kina queer, będące odzwierciedleniem konkretnych postaw odbiorczych, kontekstu sytuacyjnego, czasowo-przestrzennego i społeczno-kulturowego. Z tej perspektywy plakat (jak dla mnie w przypadku Caravaggia) może stać się integralną częścią odbioru filmu, składając się na jego znaczenie w równym stopniu co narracja i obrazy.

Do analizy wybrałam filmy uchodzące za najbardziej reprezentatywne dla określonych problemów i zjawisk, ale też i takie, które z subiektywnej perspektywy wydały mi się interesujące i symptomatyczne dla opisywanych problemów. Interpretacje zawarte w książce opieram na obserwacji, że w filmowych sposobach przedstawiania queer znajduje odzwierciedlenie koncepcja Judith Butler zakładającej, iż tożsamość płciowa to układanka, pozwalająca na „wielorakie zbieżności i rozbieżności”, bez konieczności domykania definicji. Tak właśnie postrzegam i prezentuję poetykę kina queer – jako wielość różnorodnych stylistycznie i tematycznie realizacji.

W poszczególnych częściach książki odwołuję się do licznych opracowań dotyczących kina queer – proponujących złożone analizy ujęte w ramy teoretyczne albo opisujących je za pomocą malowniczych metafor w rodzaju „lawendowego ekranu”. Idąc ich tropem sięgam po queerową twórczością alternatywną – awangardową i undergroundową, ale także po produkcje głównego nurtu – gdzie queerowość bywa kamuflowana bądź oswajana za pomocą konwencji.

Najciekawszym materiałem było dla mnie kino autorskie, które Derek Jarman – pozostający dla mnie ikoną i mistrzem twórczości queer – podporządkował „…idei robienia rzeczy, jakich dotąd nie robiono”, jak określiła to jego muza, Tilda Swinton. Wybrani przeze mnie twórcy filmów queerowych w oryginalny, indywidualny sposób kreują własne „planety Jarmanie”. Wprowadzają oni do swoich utworów wątki transgenderowe, lesbijskie, transkulturowe i transnarodowe, co czyni je oryginalnym i iście „nienormatywnym” materiałem badawczym.

Dlatego kino queer traktuję w swojej książce jako przestrzeń różnorodnej twórczości, w której można doszukać się tego, czego Swinton zabrakło wraz z odejściem Dereka Jarmana:

„bałaganu
trywialności
żargonu
poezji
zjadliwości
prawdziwych twarzy
intelektualizmu
nauki
złego humoru
dobrego humoru
zuchwalstwa
wzorców
anarchii
prostactwa
romantyzmu
klasycyzmu
optymizmu
aktywizmu
wyzwań
radości
swawoli
napuszoności
sprzeciwu
dowcipu
walki
kolorów
wdzięku
pasji
piękna”.

Pojęcia i kategorie wyszczególnione przez aktorkę w trakcie jej przemowy na festiwalu w Edynburgu oddają w jakiś sposób charakter kina queer, którego „oblicza” prezentują poszczególne rozdziały książki.

• • •

Kontakt w sprawie egzemplarzy recenzenckich: ewelina.sasin@ha.art.pl

• • •

Dr hab. Małgorzata Radkiewicz – filmoznawczyni, adiunkt w Instytucie Sztuk Audiowizualnych. Koordynatorka Podyplomowych Studiów z Zakresu Gender UJ. Prezeska krakowskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Kulturoznawczego. Zajmuje się problematyką tożsamości kulturowej oraz tożsamości płci (gender) we współczesnym kinie i w sztukach wizualnych czego wyrazem jest publikacja: „Władczynie spojrzenia”. Teoria filmu a praktyka reżyserek i artystek (2010). Jej najnowsza książka: Oblicza kina queer ukaże się pod koniec 2013 roku w wydawnictwie Ha!art. Ponadto autorka książek: W poszukiwaniu sposobu ekspresji. O filmach Jane Campion i Sally Potter (2001), Derek Jarman. Portret indywidualisty (2003), „Młode wilki” polskiego kina. Kategoria gender a debiuty lat 90. (2006). Jako redaktorka przygotowała pięć tomów z serii Gender. Publikuje w Polsce i za granicą, w katalogach wystaw, antologiach i na łamach czasopism, m.in. „Rita Baum”, „Kwartalnik Filmowy”, „Czas Kultury”.

• • •

Więcej o książce Oblicza kina queer Małgorzaty Radkiewicz w katalogu wydawniczym Korporacji Ha!art

Oblicza kina queer w naszej księgarni internetowej

• • •

Książka jest podsumowaniem projektu: Poetyka kina queer , realizowanego przez Małgorzatę Radkiewicz w latach 2012-2013 w ramach programu OPUS, finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki.

• • •

Publikacja dofinansowana przez:

• Wydział Zarządzania i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego
• Instytut Sztuk Audiowizualnych Uniwersytetu Jagiellońskiego

• • •

Patroni medialni: