Niniejsza książka zdecydowanie broni tezy o politycznym charakterze sztuki i wszelkich działań w kulturze oraz zakłada społeczne uwikłanie praktyk artystycznych między innymi wskutek nierówności płciowych, konfliktów klasowych, rasizmu czy homofobii. Proponowany tu zbiór tekstów jest przede wszystkim próbą stworzenia takiej krytycznej teorii kultury, w której dochodzi do połączenia feministycznej krytyki społecznej i estetyki z marksizmem, poststrukturalizmem i teorią krytyczną, co pozwala problematyzować relacje polityki i sztuki na przykład w kontekście ekonomii. Interesuje mnie w szczególności, jak feminizm i teoria queer sprawdzają się w roli krytycznej teorii kultury. W praktyce wiąże się to między innymi z koniecznością przekraczania (nadal licznych) barier dyscyplinarnych, szczególnie między estetyką, teorią polityczną oraz teorią kultury.

Na przecięciu tych teorii pojawia się jeszcze kwestia cenzury, do której nawiązuję wyjątkowo często z dwóch powodów. Po pierwsze – cenzura okazała się problemem obecnym w przestrzeni sztuki tak w kontekście lokalnym (polskim), jak i globalnym. Po drugie zaś – próby zdefiniowania tej kategorii dzisiaj sprzyjają budowaniu takiej teorii kultury, w której ekonomia, polityka i społeczeństwo traktowane są jako kluczowe elementy twórczości artystycznej i udziału w kulturze. Mówienie o cenzurze staje się przy takim podejściu również strategią artykulacji różnic klasowych, etnicznych i płciowych oraz nowym polem analizy konfliktów politycznych.

Niniejsza publikacja stanowi zapis działania na przecięciu przynajmniej kilku dyscyplin – i może być czytana jako dowód czy potwierdzenie współwystępowania kilku równoległych form organizowania jednego, społecznego pola. Zebrane tu przemyślenia były niemal zawsze dokonywane z zewnątrz – nie jestem historyczką sztuki, zajmuję się przede wszystkim teorią kultury i filozofią. Momentami pisałam również z pozycji zaangażowania czy wręcz aktywizmu. Przywykliśmy do starannego rozgraniczania teoretyzowania i praktyki, teksty o sztuce są też zazwyczaj pisane z pozycji statecznego desintéressement, przy wygaszonym afekcie i w neutralnym tonie. Tymczasem tu dochodzi czasem do głosu moje zaangażowanie w debaty wokół kultury, sztuki i polityki.

Niektóre opublikowane tutaj teksty stanowią rozwinięcie artykułów czy rozdziałów antologii opublikowanych wcześniej. Lista wydawców pierwszych wersji tych rozdziałów znajduje się na końcu książki, serdecznie dziękuję ich Wydawcom za zgodę na publikację. Bez zmian przedrukowano tylko artykuły opublikowane w „Tygodniku Powszechnym” – wywiad z Zofią Kulik oraz tekst napisany wspólnie z Jakubem Szrederem, Apel o alternatywę. Czy w neoliberalizmie kultura jest w ogóle możliwa?.

Niniejszą książkę otwiera rozdział poświęcony koncepcji Antonia Negriego i Michaela Hardta. Kolejne dotyczą teorii Pierre’a Bourdieu i dwóch krytycznych względem tego autora stanowisk wobec politycznego sprawstwa – teorii cenzury i mowy nienawiści Judith Butler oraz koncepcji oporu Jacques’a Rancière’a. Dalej następuje seria debat wokół kwestii takich, jak cenzura, reforma kultury czy rola polityki i ekonomii w sztuce. Lisa Duggan, socjolożka amerykańska, pisze o dwóch filarach neoliberalizmu – o deregulacji rynku połączonej z demontażem opieki społecznej oraz o konserwatywnych trendach obyczajowych, które w jej przekonaniu dotykają zwłaszcza seksualności, w szczególności tej dziecięcej¹. Już w swoich wcześniejszych publikacjach, w tym zbiorze tekstów poświęconych amerykańskim wojnom o seksualność, Sex Wars. Sexual Dissent and Political Culture, zredagowanym wspólnie z Nan Hunter, autorka podkreślała rolę mechanizmów finansowych w kontroli produkcji kulturalnej². Na wycofywanie dotacji, redukowanie stypendiów i inne formy ekonomicznej presji na artystów zwracają również uwagę Hans Haacke oraz Pierre Bourdieu, którzy używają w tym kontekście kategorii cenzury ekonomicznej³. Pisze o tym również Robert Atkins w antologii Censoring Culture. Contemporary Threats to Free Expression⁴. Specyficzną syntezę obu wskazanych przez Lisę Duggan filarów neoliberalizmu proponuje w opublikowanym tu również wywiadzie Zofia Kulik. Z kolei tekst napisany przeze mnie wspólnie z Jakubem Szrederem wyraża obawy związane z konkretnym projektem przekształcenia kultury w Polsce w przynoszący dochody zasób, który należy raczej eksploatować, niż otaczać opieką.

W początkowych partiach książki do głosu dochodzi temat cenzury oraz polemiki wokół relacji sztuki i polityki. Moje rozważania o cenzurze zostały w znacznym stopniu uformowane poprzez mój udział w inicjatywie Indeks 73, założonej przez Lidię Makowską, Roberta Rumasa, Daniela Muzyczuka i Romana Pawłowskiego w 2008 roku, która zajmuje się analizą i przeciwdziałaniem ograniczaniu wolności ekspresji artystycznej i badań naukowych, co gwarantuje artykuł 73 polskiej konstytucji. Ta sieć aktywistów, teoretyczek, dziennikarzy, kuratorów i artystów opracowała nowe strategie definiowania pojęcia cenzury, w którym oprócz klasycznej, liberalnej definicji cenzury jako zakazu pojawiło się też szereg nowych kategorii, jak cenzura ekonomiczna, ze względu na prawo autorskie, ochronę wizerunku czy ochronę dzieci. W pierwszej połowie książki odnoszę się tak do ogólnych dyskusji wokół kategorii cenzury, jak i do relacji między sztuką, ekonomią i polityką. Zarysowuję też polski kontekst badań i omawiam działania inicjatywy Indeks 73.

W drugiej części książki analizuję twórczość konkretnych artystek – staram się wykorzystywać tu kategorie wprowadzone wcześniej, jak również pokazać, jak to, co polityczne, może zostać podjęte albo w pracach świadomie i wprost feministycznych, albo w pracach artystek, które uprawiają sztukę krytyczną. Piszę o twórczości Jacqueline Livingson, Patricii Reed i VALIE EXPORT oraz dziełach artystek polskich, Joanny Rajkowskiej i Aleksandry Polisiewicz. W książce przedrukowano również przeprowadzony przeze mnie w 2009 roku wywiad z Zofią Kulik, który dotyczy neoliberalizacji produkcji artystycznej i kultury. Sylwetki wszystkich tych artystek stanowią, w moim przekonaniu, świetne przykłady artystycznej krytyki kultury, choć ich prace powstawały w różnych krajach, czasach i dotyczyły różnych kwestii. Jest jednak coś, co je łączy – tendencja do poruszania tematów tabuizowanych, podejmowanie kwestii płci oraz dążenie do przekroczenia podziału na to, co prywatne, i na to, co polityczne, typowe dla teorii i praktyki feminizmu. Uważam, i staram się to pokazać, że polityczne sprawstwo ich twórczości jest często bardzo znaczące, zaś podjęte przez nie strategie sprzyjają reorganizacji tego, co Jacques Rancière nazywał „policją” – reżimu tego, co postrzegalne. Ich działania, często pozbawione bezpośredniej politycznej agendy, stawały się wielokrotnie przedmiotem debat i sporów, stanowiły też oryginalne formy krytyki kapitalizmu, seksizmu czy heteronormatywności.

Dyskurs krytyki feministycznej, ze szczególnym uwzględnieniem prac Izabeli Kowalczyk, Ewy Toniak, Donny Haraway, Judith Butler i Lyndy Nead, stanowi w niniejszej pracy ważny punkt odniesienia jako specyficzna i niezwykle celna, w moim przekonaniu, forma krytyki kultury. W moim omówieniu prac artystek feministycznych, jak również w dyskusjach wokół relacji sztuki i polityki, a szczególnie w analizach cenzury, staram się pokazać, jak pewne pojęcia czy argumenty bezpośrednio przeniesione z prac wymienionych tu teoretyczek pozwalają w krytyczny, twórczy sposób podejść do kwestii pomijanych w dotychczasowych debatach oraz do problemów, których rozwiązanie wydaje się z innej perspektywy niewykonalne. Mam wrażenie, że szczególnie w sporach wokół cenzury religijnej i obyczajowej krytyka feministyczna, z jej rozbudowanymi analizami kanonu, pornografii, obsceny i symbolicznej dominacji, okazuje się bardzo cenna⁵.

Niektóre zawarte w drugiej części tomu teksty akcentują kwestie suwerenności, kontroli i utopii w kontekście przede wszystkim feministycznym, ale z nawiązaniami do autorów takich, jak Guy Debord czy Giorgio Agamben. Ich pojęcia spektaklu, suwerenności i kapitalizmu były szczególnie ważne dla Patricii Reed i Aleksandry Polisiewicz. Wydaje mi się, że ich interwencje artystyczne są szczególnie interesujące z politycznego punktu widzenia, choć zazwyczaj nie są odczytywane jako takie w naszym rodzimym kontekście. Podobnie dzieje się z Joanną Rajkowską, która – choć jej działalność wyrosła z innych inspiracji, przede wszystkim relacyjnej – zdaje się ciekawa jako twórczyni zaangażowana w sposób niebezpośredni. Od dawna interesuję się również cyberfeminizmem i także i tu widzę potrzebę dyskusji o kwestiach związanych z polityką i sztuką.

Pozostaje jeszcze kwestia pozwalająca przedstawić ogólny koncept niniejszej książki: mianowicie stanowi ona zbiór tekstów, które będąc analizą prac i działań artystek i artystów, stają się zarazem próbą refleksji nad kulturą, polityką i społeczeństwem po 1989 roku, ze szczególnym uwzględnieniem kontekstu polskiego, choć nie tylko. Niniejsza książka nawiązuje do klasycznej już dziś tradycji teorii krytycznej oraz feministycznej estetyki, które przez szereg lat stanowiły pola takiej syntezy. Zebrane tutaj teksty można więc czytać jako komentarz do bieżących debat politycznych, w których sztuka wielokrotnie okazywała się nie tylko katalizatorem, lecz także punktem zapalnym, tak jak stało się to choćby w przypadku Dotleniacza Joanny Rajkowskiej czy fotografii Jacqueline Livingstone.

Jednym z ostatnich rozdziałów książki jest krytyczny tekst poświęcony twórczości René Magritte’a oraz znanej w Polsce książce Michela Foucaulta To nie jest fajka, stanowiącej zarówno omówienie cyklu prac tego artysty, jak i wprowadzenie do metodologii poststrukturalnej. Ten tekst podejmuje pewne elementy twórczości Foucaulta, które wydają mi się szczególnie interesujące dla właściwie każdej teorii estetycznej próbującej śledzić relacje sztuki i polityki. Jest on też głosem w szerszej debacie wokół koncepcji Foucaulta, którego pojęcie władzy cieszy się w polskiej teorii sztuki wielkim uznaniem, szczególnie w pracach Izabeli Kowalczyk. Zainspirowana polemiką Gaya­tri Spivak z francuskim poststrukturalizmem, staram się wydobyć te kwestie i zarazem już wstępnie zarysować pewne wyobrażenie o politycznym sprawstwie sztuki.

Zawarty tu zbiór tekstów zamyka wywiad z Zofią Kulik, pierwotnie opublikowany w „Tygodniku Powszechnym” w 2009 roku. Okazało się, że krytyczne intuicje, jakie mieliśmy z Jakubem Szrederem i Fundacją Bęc Zmiana odnośnie do zmian zapowiadanych dla sektora kultury, świetnie uzupełniają się z doświadczeniami artystek i artystów. Wywiad ten stanowi, jak sądzę, świetne ostrzeżenie przed pospieszną finansjeryzacją sektora kultury.

Na koniec staram się zebrać płynące z zamieszczonych tu tekstów wnioski i zarysować pewne propozycje dla dalszych analiz polityki i sztuki. Zastanawiam się też nad samym pojęciem cenzury, odnośnie do którego ciekawe uwagi pojawiły się na zorganizowanej przez Galerię Sztuki Współczesnej Zachęta w lutym 2012 roku konferencji poświęconej tej tematyce. Jestem szczególnie wdzięczna Jakubowi Szrederowi za celne wypunktowanie ograniczeń tego pojęcia. Podsumowanie to również okazja do sformułowania pewnych tez dotyczących relacji polityki i sztuki, w których nie wychodzę, jak sądzę, poza tezę Jacques’a Rancière’a o niemożliwości oddzielenia polityki i estetyki, które w jego projekcie i, jak staram się pokazać, również w społecznej praktyce stanowią dwa elementy jednego pola – pola tego, co społeczne.

Manifest na rzecz rewolucji kulturalnej, napisany wspólnie przez Komitet na rzecz Radykalnych Zmian w Kulturze, pojawia się tu jako dodatek. Został on opublikowany i otwarty do podpisów w 2009 roku. To klasyczny list otwarty, którego sygnatariusze i sygnatariuszki próbowali zaproponować alternatywę dla reform sektora kultury, forsowanych w tym czasie przez ministerstwo kultury. Okazało się, że istnieje przestrzeń dla dialogu, mieliśmy też wtedy okazję zobaczyć, że obywatelska mobilizacja w przestrzeni kultury nie tylko jest możliwa, lecz także przynosi pewne konkretne skutki.

• • •

Kontakt w sprawie egzemplarzy recenzenckich: ewelina.sasin@ha.art.pl

• • •

Ewa Majewska – filozofka feministyczna i aktywistka. Wykładowczyni Gender Studies na Uniwersytecie Warszawskim, Senior Fellow w Institut für die Wissenschaften vom Menschen w Wiedniu. Pracowała również w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Szczecińskiego oraz w Instytucie Kultury Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jest autorką książki Feminizm jako filozofia społeczna. Szkice z teorii rodziny oraz tekstów i artykułów w szeregu monografii, antologii i czasopism, takich jak „Signs. Journal of Women in Culture and Society”, „Nowa Krytyka”, „Przegląd Filozoficzno-Literacki”, „Przegląd Kulturoznawczy”, „Kultura Popularna” czy „Le Monde Diplomatique”. Współredagowała tomy Zniewolony umysł 2. Neoliberalizm i jego krytyki (z Janem Sową) oraz Futuryzm miast przemysłowych. 100 lat Wolfsburga i Nowej Huty (z Kubą Szrederem i Martinem Kaltwasserem). Przełożyła na język polski Teorię feministyczną. Od marginesu do centrum bell hooks oraz esej Czy podporządkowani inni mogą przemówić? Gayatri Spivak.

• • •

Więcej o książce Sztuka jako pozór? Cenzura i inne paradoksy upolitycznienia kultury Ewy Majewskiej w katalogu wydawniczym Korporacji Ha!art

Sztuka jako pozór? Cenzura i inne paradoksy upolitycznienia kultury w naszej księgarni internetowej