Walter Benjamin, porządkując swoje ostatecznie nigdy niezłożone w gotowe dzieło wypisy z Kapitału, pisał w latach 30. XX wieku, że doświadczenie jego generacji to odkrycie, że kapitalizm nie umrze śmiercią naturalną¹. Świadomość rezultatów długoletnich dyskusji w łonie II Międzynarodówki, doświadczeń zwycięskiej rewolucji październikowej, (...)

wstecznej drogi NEP-u czy powolnego pogrążania się Związku Radzieckiego w morzu stalinowskiego terroru (którego echa musiały docierać do Benjamina), nakazywała temu przenikliwemu filozofowi, jak i całemu jego pokoleniu, głęboko wątpić w słuszność teorii nieuchronnego czy automatycznego krachu kapitalizmu (Zusammenbruchstheorie).

W Ideologii niemieckiej znajdujemy znane twierdzenie Marksa i Engelsa, że wszelkie formy rządu rodzą się i zmieniają wraz z przemianami w sferze sił wytwórczych, a sama struktura społeczna oraz państwo wywodzą się zawsze z procesu życiowego określonych jednostek takich, jakimi są w rzeczywistości, tj. jak działają, jak wytwarzają materialnie². Nie sposób zatem oczekiwać, że w warunkach funkcjonowania niemal niezmienionych przemysłowych sił wytwórczych zrodzi się nowy, sprawiedliwy system komunistyczny. Nie inaczej było w wypadku Związku Radzieckiego, gdzie Lenin, zainspirowany efektywnością fordystyczno-taylorowskiego reżimu, zaprojektował i położył fundamenty pod nowe stosunki produkcji w społeczeństwie świeżo wyzwolonym spod jarzma caratu. Przyjmujemy za Marksem, że kapitalizm rodzi swych własnych grabarzy. Jednak, jak pokazuje historia, nim się go pochowa, wpierw należy uśmiercić, a nie sposób zrobić tego, posługując się jego własną bronią. Dowiódł tego ostatecznie nieudany, blisko siedemdziesięcioletni eksperyment sowieckiego realnego socjalizmu.

Podobną klęskę poniosły oparte na kontrakcie społecznym, zawartym między kapitałem a związkami zawodowymi, państwa dobrobytu (welfare), od późnych lat 70. XX wieku podlegające postępującemu rozkładowi, przepoczwarzające się ostatecznie w hybrydyczne, neoliberalne państwa długo-bytu (debtfare). Środkowo- i wschodnioeuropejskie kraje transformacji ustrojowej wyprzedziły Zachód w wyścigu rozkładania instytucji społecznych, a relacja między naśladującym i naśladowanym w przewrotny sposób uległa odwróceniu. To one, ciekawie dekonstruując Marksowski ewolucjonizm z pierwszych stron Kapitału, jawią się krajom Europy Zachodniej jako ich własna przyszłość. Adam Michnik miał ponoć stwierdzić, że „najgorsze w komunizmie jest to, co następuje po nim”. Choć dzieje się to obecnie wbrew jego ówczesnym intencjom, okazuje się, że miał całkowitą rację. Rzecz-pospolita to próba odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób możemy dzisiaj ponownie zapytywać o możliwości i horyzonty komunistycznej praktyki politycznej i teoretycznej. Stanowi ona nie tylko powrót do tradycji siedemnastowiecznych traktatów o rządzie, lecz jest także swego rodzaju manifestem politycznym, klarowną wykładnią i podsumowującym zwieńczeniem trylogii Hardta i Negriego zapoczątkowanej przez Imperium. I prawdopodobnie wcale nie stanowi ich ostatniego słowa. Rzecz-pospolita to także, a może nawet przede wszystkim, pozycja z zakresu ekonomii politycznej, starająca się wzbogacić jej słownik, perspektywę teoretyczną i relację z innymi obszarami filozofii politycznej. Jak pokazaliśmy w toku tego wstępu, wyraża ona bowiem niespotykaną dzisiaj zdolność do myślenia na przecięciu ogólnych transformacji gospodarki oraz korespondujących z nimi współczesnych przeobrażeń rządu i rządzenia. W ten sposób wpisuje się w długą, jednak praktycznie nieobecną dziś w Polsce, tradycję materializmu historycznego, dokonując jednocześnie jej twórczego przekształcenia.

W naszym ujęciu teorie Hardta i Negriego stanowią wyjście poza typowe konceptualizacje „krachu kapitalizmu”. Odnajdujemy w nich wskazówki, gdzie (w zmieniającym się procesie produkcji, w pracy stającej się biopolityczną) lokują się elementy bazowe do budowy nowych relacji społecznych i nowej zasady ich zawiązywania. Pokazują one nam także, w których miejscach sytuują się najistotniejsze napięcia rozsadzające od środka istniejący system. Innymi słowy, gdzie w jądrze tego, co stare, znajdują się przesłanki dla tego, co nowe. Powtórzmy zatem raz jeszcze za Marksem i Engelsem zdania, na które powoływaliśmy się już w tym wstępie: „Komunizm jest dla nas nie stanem, który należy wprowadzić, nie ideałem, którym miałaby się kierować rzeczywistość. My nazywamy komunizmem rzeczywisty ruch, który znosi stan obecny. Warunki tego ruchu wynikają z obecnie istniejących przesłanek.”³. Rzecz-pospolita to książka, która nie tylko podąża za tym ruchem, lecz również w pewien sposób zakreśla jego potencjalne granice, jak i wyznacza przesłanki, z których ten wyrasta. Co więcej, czyni to w sposób, który, choć pozostaje w wielu aspektach problematyczny, czy wręcz proszący się o korektę (skrupulatnie wytykają mu to liczni krytycy), umożliwia niemniej nieustanną innowację teoretyczną w swoich własnych założeniach. Stanowi dzięki temu nie listę aksjomatów, którym ruch ma się podporządkować, ani też zestaw gotowych rozwiązań, które ruch może po prostu zaaplikować. Kroczy niejako razem z nim, tworząc warunki wzajemnej nauki (i w pewnym sensie stanowi ona realizację ideału Rancière'a⁴) – ruchu uczącego się od teorii i teorii uczącej się od ruchu. Tylko bowiem ten ruch i jego teoretyczne ujmowanie w horyzoncie obecnych form pracy, rządzenia i życia, umożliwiają pomyślenie komunizmu nie jako formy państwa (swego rodzaju prostej alternatywy dla państwa liberalnego czy socjaldemokratycznego), lecz przede wszystkim jako krytyki i praktyki.

Kiedy pod koniec pierwszego tomu Kapitału Marks rozważa historyczne tendencje akumulacji pierwotnej, stwierdza, być może w trochę zbyt pozytywistycznym duchu, że „produkcja kapitalistyczna nieuchronnie jak proces przyrody wytwarza swe własne zaprzeczenie. Przywraca ono nie prywatną własność, lecz własność indywidualną opartą na zdobyczach ery kapitalistycznej: na współdziałaniu i na wspólnym władaniu ziemią oraz środkami produkcji wytworzonymi przez samą pracę”⁵. Tę własnością indywidualną, opartą na współdziałaniu i wspólnym procesie zarządzania, miałoby być według Hardta i Negriego dobro wspólne, które leży u podstaw projektu Rzeczy-pospolitej. Przekracza ono nieefektywną i przeżywającą wieloletni kryzys opozycję między własnością prywatną (indywidualnym i wykluczającym posiadaniem) a dobrem publicznym (zbiorową własnością oddzieloną od wpływu poszczególnych jednostek przez system zarządzania oparty na reprezentacji). Jak piszą autorzy, dziś w coraz większym stopniu hegemoniczne modele produkcji (produkcja niematerialna, biopolityczna) oparte są na wytwarzaniu i pomnażaniu dobra wspólnego. Przyszłość polityki komunistycznej jest uzależniona od jej zdolności do oparcia swoich instytucji i stosunków produkcji na regułach, które sprzyjać będą rozwojowi tego, co wspólne. Hardt i Negri właśnie na bazie różnych form własności odróżniają od siebie trzy modele zarządzania gospodarką, które przekładają się również na właściwe im formy polityczne: „Na czysto konceptualnym poziomie moglibyśmy rozpocząć definiowanie komunizmu w następujący sposób: czym to, co prywatne, jest dla kapitalizmu, a to, co publiczne, dla socjalizmu, tym to, co wspólne, jest dla komunizmu”⁶. Obrona zasobów przed prywatyzacją już nie wystarcza, gdyż publiczne instytucje w coraz większym stopniu działają w oparciu o zasady i standardy zgodne z logiką kapitału. W związku z tym walkę o nasze wspólne bogactwo należy uprawiać w ramach nowych instytucji dobra wspólnego. „Co to jednak oznacza? Czym miałby być rząd i instytucja dobra wspólnego?”⁷, zapytują w Rzeczy-pospolitej Hardt i Negri, próbując w niej zarysować horyzont możliwych odpowiedzi na to pytanie.

W tekście podsumowującym działalność ruchów społecznych w 2011 roku obaj autorzy stwierdzają, że ich dotychczasowa aktywność pokazuje, iż formy rządów demokratycznych opartych na nowoczesnych konstytucjach są niewystarczalne⁸. Wpisane jest w nie bowiem założenie, że to praca najemna jest medium dostępu do społecznego bogactwa. Na całym świecie, od Tunezji, przez Hiszpanię, Włochy, Stany Zjednoczone, Chile, aż po Rosję, rośnie i umacnia się dziś fala oburzenia. Systemy reprezentacji skompromitowały się fałszywymi roszczeniami do ustanawiania demokratycznych mechanizmów współzależnego rządzenia i uległą współpracą z globalnym kapitałem. Kryzys rządów opartych na reprezentacji potwierdzany jest niedawnym pojawieniem się marionetkowych premierów w pogrążonej w kryzysie Grecji czy w stojących na skraju przepaści Włoszech, jak i słaniającym się na nogach parafaszyzmem Viktora Orbana na Węgrzech.

Jednakże wyłaniający się obecnie opór i oburzenie powinny być organizowane w instytucje dobra wspólnego, które mają mieć na celu rozwijanie istniejącego i wytwarzanie nowego dobra wspólnego i które powinny być ukierunkowane na utrwalanie struktur nowej, alternatywnej formacji społecznej. Na polu ekonomicznym niezbędne wydają się nowe technologie społeczne wolnego wytwarzania i sprawiedliwej dystrybucji dobra wspólnego. Na polu politycznym konieczne jest rozwinięcie i formalizacja wewnętrznej organizacji ruchów, którą już w tym momencie poddaje się demokratyzacji, nakierowanej na wytworzenie horyzontalnych struktur uczestnictwa. Przyjmując perspektywę Hardta i Negriego, jesteśmy w stanie ująć walki toczące się w ostatnich miesiącach i latach, od placów Syntagma i Tahrir, przez okupację Khasby, marsz Indignados na Brukselę, protesty studenckie w Chile, działania ruchu Occupy w parku Zuccotti i w całych Stanach Zjednoczonych, protesty w Tel Avivie, Moskwie, Londynie, powstanie w chińskim Wukan czy wreszcie nasze rodzime protesty przeciwko ACTA⁹, nie jako czynniki funkcjonujące „obok” bazy, lecz jako elementy współdeterminujące przemiany systemowe.

Nowe ruchy społeczne oraz nieustannie rozwijająca się baza produkcji biopolitycznej ukazują, w perspektywie proponowanej przez Rzecz-pospolitą, specyficzną bliskość komunizmu. Nie jest on już wydarzeniem, które ma nadejść w przyszłości niczym zbawienie i koniec wszelkiej historii. Komunizm należy raczej rozumieć jako tkwiącą w żywej pracy – czyli w każdym i każdej z nas – potencję do przekształcania warunków swojego życia w sposób umożliwiający exodus z relacji wyzysku i budowanie nowego społeczeństwa w oparciu o oddolnie tworzone struktury rządzenia. Krytyka i praktyka komunistyczna ostatecznie polegają więc na zdiagnozowaniu pewnego progu, który oddziela to, co nowe od tego, co stare – i przekroczeniu go. Nie w geście destrukcji starego świata, lecz przechwycenia go – począwszy np. od okupowania – i czynienia go światem prawdziwie wspólnym, otwartym na wspólne użytkowanie i wspólną koegzystencję.

Zaopatrując czytelników i czytelniczki w narzędzia zawarte w tym wstępie mamy nadzieję, że w czasach rozszerzającego się i rozwijającego kryzysu oraz dynamicznie przeciwstawiających się mu i pogłębiających go masowych ruchów społecznych i pracowniczych, lektura Rzeczy-pospolitej nie będzie czczym intelektualnym zajęciem. Jesteśmy przekonani i przekonane, że jedynie w nierozerwalnej jedności teorii i praktyki pierwsza może znaleźć swoją prawdę, druga zaś – skuteczność. Jedynie prawdziwie aktualna filozofia polityczna będzie w stanie urzeczywistnić potencjał zawarty w wielości – i pozwolić jej przekroczyć próg.

Kolektyw Praktyka Teoretyczna

Bruksela – Łódź – Poznań, sierpień 2011/kwiecień 2012

• • •

Więcej o książce Rzecz-pospolita. Poza własność prywatną i dobro publiczne Michaela Hardta i Antonia Negriego w katalogu wydawniczym Korporacji Ha!art

Rzecz-pospolita. Poza własność prywatną i dobro publiczne w naszej księgarni internetowej