Mark Amerika (ur. 1960), krytyk sztuki, autor projektów muzycznych i tekstów literackich, performer, kurator projektów sieciowych, badacz i teoretyk. Wykładowca w University of Colorado w Boulder i profesor wizytujący w wielu uczelniach na świecie. Laureat nagrody magazynu „Time” w kategorii innowacyjności.

Autor trylogii multimedialnej, składającej się z rozbudowanych projektów: GRAMMATRON, PHON:E:ME i FILMTEXT. Założyciel Alt-X Online Network (od 1993), poświęconej hipertekstowi, sztuce internetu, eksperymentalnym formom sztuki sieciowej i teorii nowych mediów. Z projektem Alt-X związani byli tacy twórcy jak Raymond Federman (1928-2009), Ronald Sukenick (1932-2004), Kathy Acker (1947-1997) czy Shelley Jackson (ur. 1963). Mark Amerika uważa się głównie za pisarza. Dwie jego wczesne powieści: The Kafka Chronicles i Sexual Blood, wydane są w formie tradycyjnej, ale Amerika jest także autorem e-booków, m.in: najbardziej znanego How To Be An Internet Artist, cinescripture.1. oraz projektów hipertekstowych, które są literackie w sferze treści, jednak forma ich przybliża je do sztuki internetu. Najbardziej znany projekt, GRAMMATRON, był jak dotychczas prezentowany w kilkudziesięciu krajach w ramach znaczących imprez wystawienniczych, m.in. Ars Electronica czy SIGGRAPH. Ostatnie dwa projekty Ameriki to wystawa Mobile Phone Video Art Classic (2007) oraz projekt filmowy Immobilité (2008).

Marinetti Internetu

Pod koniec lat 90. XX w., dekady, w trakcie której zarówno rozpoznawano znaczenie nowych mediów, jak i próbowano je kategoryzować, pojawiło się zjawisko Avant-Popu, zapowiadające działalność hybrydową, polegającą m.in. na remiksowaniu. Jak pisał w tym czasie Andrzej Antoszek, „(…) Avant-Popster zagnieżdża się w internecie. Wierzy, że tworzenie wirtualnych środowisk niszowych, wspólne elektroniczne publikacje, manifesty, odczyty na żywo w trybie online, interaktywne hiperteksty, konferencje zastąpią tradycyjnego autora”¹. Jedną ze strategii działania miała być strategia kolażu, opartego na wielu formach sztuk audiowizualnych.

Manifest Avant Popu² Smells like Avant-Pop (1992-93)³, autorstwa Marka Ameriki i Lance’a Olsena jest obszernym tekstem, w myśl którego Avant Pop ma być widoczny w wielu sferach kultury. Jest skonstruowany podobnie, jak buńczuczne manifesty radykalnych modernistów i nie bez znaczenia jest tu nazwanie Ameriki „Marinettim internetu” oraz jego retoryczne pytanie: „Co futuryści zrobiliby z infostradą?”. Od futurystów różni twórców Avant Popu to, że tak jak futuryści, mimo fascynacji nowoczesnością, w większości nie wyszli poza tradycyjne media, tak artysta jako Avant-Popster, już od pierwszej litery tego manifestu, zanurzony jest w nowej medialności. Avant Pop miał z założenia pasożytować na kulturze popularnej, a nawet niskiej, nie próbując jej przeciwdziałać. Odrzucał jednak zarówno pełną wyższości postawę modernistyczną, jak i postmodernistyczne zachłyśnięcie różnorodnością inspiracji. Jego podstawowym światem miał się stać nowy, technologiczny kontekst sztuki, jakim stał się Internet. Jak głosi manifest, Avant Pop składa się z: „interaktywnej pajęczyny tworzącej pętle informacji zwrotnej, sieci wymiany i przenikania się, w której artystyczna awangarda oraz kultura masowa błyskawicznie wymieniają informacje, tendencje stylistyczne, archetypy narracyjne i reprezentacje charakterów, wspierając się przy tym nawzajem”.⁴

Peter Lunenfeld, opisując na przełomie XX i XXI wieku pionierskie projekty oparte na hiperfikcji, wymieniał twórczość Ameriki jako jeden z filarów tej dziedziny sztuki. Sztandarowe dzieło Ameriki, GRAMMATRON, zostało w swej szkicowej fazie opublikowane w antologii Avant-Popowej After Yesterday’s Crash (1995)⁵. W tym samym czasie, kiedy ukazała się książka, Amerika stworzył wersję elektroniczną. Trylogia, której częścią był m.in. GRAMMATRON, wyszła od formy powieści, ale artysta w trakcie pracy zorientował się, że treści te potrzebują innej niż konwencjonalna, formy. Kiedy najbardziej stosowną formą okazał się net art, zainteresowania artysty podążyły w jej kierunku i pierwsza, literacka, trylogia nie została ukończona. GRAMMATRON stał się pierwszą częścią nowego projektu Net Art Trilogy. Był świadomie budowanym meta-hipertekstem, wykorzystując znaczeniowe napięcia, jakie wynikały z przeniesienia tekstu do nowej sfery. Amerika wykorzystał w tym projekcie możliwości, jakie dawało osadzenie tekstu w cyberprzestrzeni, czego najbardziej widocznym skutkiem było to, że konwencjonalna narracja ulegała zapętleniu i rozgałęzieniu. Projekt do dzisiaj funkcjonuje w niezmienionej formie. Pliki cookies, które pozwalają użytkownikowi na korzystanie z GRAMMATRONU, stawiają odbiorcę w dwuznacznej sytuacji. „Please wait, machine reads you” – głosi napis u „wejścia” do GRAMMATRONU. Użytkownik jest „czytany” przez maszynę, co przywodzi na myśl uwagę Paula Klee „Teraz przedmioty mnie postrzegają” przytoczoną przez Paula Virilio, mówiącego o możliwości „widzenia bez patrzenia”⁶. Virilio analizował inną problematykę, ale przywołane przez niego spostrzeżenie szwajcarskiego malarza jest adekwatne do relacji wobec maszyny, w jakiej znajduje się potencjalny czytelnik GRAMMATRONU.

Amerika, deklarując się jako pisarz, bada także medium, jakim się posługuje i korelacje, w jakie wchodzi ono z mediami obrazowania. W badaniu nowych możliwości literatury i narracji, GRAMMATRON, jako monumentalny projekt, jest wzorcową realizacją nowego modelu pisania (pisania w sensie tworzenia tekstu) i kompozycji większych partii tekstu.

Struktura informacyjna sama w sobie jest częścią tej pracy. Na stronie GRAMMATRONU autor wyjaśnia swoją ideę poprzez postać cyborgicznego narratora: „Historia o cyberprzestrzeni, mistycyzm Kabały, para-waluty cyfrowej gotówki i ewolucja wirtualnego seksu w społeczeństwie, które obawia się wyjścia na zewnątrz i spotkania ze swoją prawdziwą naturą. GRAMMATRON opisuje świat niedalekiej przyszłości, gdzie historie nie są już tworzone po to, by wydać książkę, ale są układane dla bardziej immersyjnego środowiska o sieciowej narracji. Środowisko to znajduje się w Sieci i prowokuje do zadania pytania o to, jak narracja jest tworzona, wydawana i rozpowszechniana w erze cyfrowego rozproszenia (…) Cyborg-narrator, którego językowe poszukiwania stworzą płynne światy narracji i wchłoną innych cyborgów-narratorów, nie musi już się czuć skrępowany przez artefakt w postaci medium książki.”⁷ GRAMMATRON powstawał przez niemal 4 lata i został ukończony w 1997r. Nie ma wyraźnego centrum, choć ma swego rodzaju bohatera – jest nim Abe Golam, wynalazca specyficznego kodu – nanoskryptu. Abe przemierza miasto, odnoszące się nieco do Pragi, a wraz z nim przemierza je też odbiorca, natrafiając na kolejne, niekiedy oderwane sytuacje. Tym samym odbiorca tworzy historię, której doświadcza, poprzez sterowanie nawigacją. Wybór jest rozległy – na GRAMMATRON składa się ponad 1200 stron. W wywiadzie udzielonym internetowemu magazynowi „Dichtung Digital”, Amerika mówił:

W końcu lat 90. często odnosiłem się do GRAMMATRONU jako do platformy badań nad rozwojem cyfrowej narracji i rozpowszechniania informacji, a Alt-X zawsze był eksperymentalnym konceptualnym projektem artystycznym który wnika w wewnętrzne relacje między problematyką publikowania w nowych mediach a kontekstem wystawienniczym w trybie online.⁸

Drugim ważnym projektem Ameriki w ramach jego trylogii multimedialnej był projekt audialny PHON:E:ME⁹, składający się z nagrań w formacie mp3. Płytę z nagraniami można było zamówić poprzez Alt-X, są one także dostępne na stronie artysty. Tytuł jest wieloznaczny, bowiem w zależności od jego wymowy, oznaczać może: Phone me (zadzwoń do mnie) czy Phoneme (fonem). Steven Shaviro zwraca uwagę na dualistyczne – na poziomie języka – konsekwencje tego rozróżnienia. Na tym przykładzie widać, jak bardzo język jest, w tym wypadku, jednocześnie strukturą i komunikacją. Jako struktura jest koherentnym, zamkniętym, zwróconym do wewnątrz systemem. Fonemy pozostają we wzajemnej relacji wewnętrznej. Natomiast jako komunikacja, język zwraca się do zewnątrz. „Kiedy dzwonisz do mnie, otwieramy się i zmieniamy podczas tego procesu.”¹⁰ Trzecie możliwe znaczenie – Phony Me – jest pomostem między dwoma poprzednio zaproponowanymi. W istocie, Shaviro interpretuje ten projekt jako swego rodzaju pomost, czy też skrzyżowanie się, wszystkich wspomnianych aspektów.

Ostatnią częścią net artowej trylogii był FILMTEXT, opisywany jako hybrydyczna narracja w trybie online i offline jednocześnie. Pejzaże wewnętrzne i digitalna myślografia – tak określał ten projekt sam artysta.

W porównaniu z dwiema pierwszymi, było to przedsięwzięcie multimedialne w pełnym tego słowa znaczeniu. Składały się nań projekty net artowe, instalacja muzealna, album mp3, e-book i seria performance’ów. Projekt FILMTEXT podlegał ciągłym zmianom. W rezultacie tego monumentalnego przedsięwzięcia, Amerika, jako pionier sztuki w elektrosferze, wprowadził literaturę amerykańską w obręb przestrzeni wirtualnych, ale nie zatrzymał się na hermetycznym poziomie zamknięcia w obrębie jednego kręgu kulturowego. Inne, hipertekstowe prace Marka Ameriki, związane były ze specyfiką internetu jako nowego medium. Przykładem może być Hypertextual Consciuousness 1.0 (w polskim przekładzie Mariusza Pisarskiego, bez zmian wizualych, jako Świadomość Hipertekstualna 1.0). Swój archaiczny utwór ten zawdzięczał konieczności przystosowania do przeglądarki Netscape 3.0, powstał bowiem w 1995, na fali heroicznego okresu net artu. Świadomość Hipertekstualna 1.0. zaczyna się jak deklaracja filozoficzna od słów: „Linkuję, więc jestem”, a rozwija jak awangardowy manifest. Kolejny krok prowadzi do rozwinięcia tego stwierdzenia w postaci tekstu:

„Jeśli niedawne ślady owej istoty, zwanej Człowiekiem, stanowiły zamknięty obwód właściwości, których osobista lub zbiorowa (cielesna) tożsamość od zawsze naznaczona była komodyfikacją bytu teleportującą się w społeczeństwo późnego kapitalizmu, to w jaki sposób wkroczenie cyborga-narratora w cyberprzestrzenne sieci wartości dodatniej sygnalizuje radykalną zmianę i powstanie nowej, bardziej płynnej subiektywności, która jest cyfrowa, intuicyjna, nomadyczna i rozpaczliwie próbuje wyrwać się z materialności zakutej w kajdany kultury?” ¹¹

Zachowane tu podkreślenia to ślady linków, prowadzących kolejno w trzy różne strony, a tym samym zapowiedź potencjalnych możliwości dalszej nawigacji.

Jak zostać artystą internetowym?

Tekst podany był w postaci e-booka i zaczynał się niewinnie, pozorując zestaw praktycznych porad. Stopniowo czytelnik zapoznawał się z teorią Ameriki na temat świadomości hipertekstualnej, cyborga-naratora, net artu i innych zagadnień zajmujących artystę. Książka, jak napisano we wstępie, „umieszcza z powrotem kropkę w net.art.” Mimo, iż jest ona rodzajem gry z czytelnikiem, można powiedzieć, że w istocie Amerika uczył swoich studentów, jak zostać artystami internetowymi. Studenci, z którymi pracował Amerika, m.in. w University of Colorado, byli pierwszą generacją, dla której możliwe stało się wystawianie prac w Sieci, bez pośrednictwa galerii czy innych instytucji, co umożliwiało szeroki dostęp do ich projektów, natychmiastową weryfikację poprzez odbiór, a także pozwalało na skoncentrowanie się na artystycznych wartościach ich realizacji, a nie na żmudnym poszukiwaniu miejsca na wystawienie pracy. Ważnym zbiorowym projektem archiwizującym prace net artowe i porządkującym teorię, był Histories of internet art: fictions and factions – opracowana przez studentów pod kierunkiem Ameriki baza informacji, która obejmuje np. różne podgatunki net artu, jak (h)aktywizm, cyfrowe narracje, teorię cyborgizacji, kodowanie, wizualizację danych itp. „To oznacza, że musimy eksplorować jego potencjał jako medium i nie pozwolić zamknąć w ramach jakiegoś sztywnego znaczenia.”¹² Amerika wskazuje tu na proces nauczania sztuki, zwłaszcza na sferę nowych mediów w teorii i praktyce.

Od początku pierwszej dekady XXI wieku Amerika nie ustawał w poszukiwaniu odpowiedzi na stawiane sobie pytania: „Co to znaczy być net artystą? Czy to jest sposób na życie? Czy rodzaj praktyki artystycznej? Czy może styl?”¹³ Podkreślał także najważniejszy, jego zdaniem, problem dotyczący net artu w pierwszym roku XXI wieku, czyli postępującej instytucjonalizacji i wchłonięcia net artu w obieg systemu artystycznego stworzonego przez wielkie muzea i festiwale. Uważał, że mimo tej pozornej popularyzacji, procent odbiorców świadomych tego, czym jest net art, był wciąż niewielki. Po upływie niemal dekady, w wywiadzie dla galerii Tate (2008), zapytany o kategoryzację swojej twórczości, wciąż unika przypisania statusu artysty, który zajmuje się mediami cyfrowymi. Wybiera raczej odpowiedź, że jest pisarzem. Jest to jednak pisanie w bardzo szerokim znaczeniu, anektujące także formy multimedialne, polegające na rozpoznawaniu nowych gatunków i zwracaniu się do nowych odbiorców. Podstawą jednak, nawet gdy używa się obrazu, jest słowo oraz poleganie na strategiach twórczości związanych z pisarstwem. Jak mówi Amerika: „Zawsze na początku pracuję z tekstem i staram się świadomie zintegrować tekst z tym medium, w którym w danym momencie pracuję.”¹⁴ Obecnie Amerika realizuje cykl filmowy Foreign Film Series¹⁵. Pierwszy z serii to My Auto Erotic Muse, a najnowszy projekt artysty, to Immobilité (2007-2009)¹⁶. Jest to pełnometrażowy film, który powstał przy zastosowaniu metody improwizacji, a do rejestracji obrazu posłużył telefon komórkowy. Nadaje to wrażenie amatorskiej realizacji przy jednoczesnym wykorzystaniu swoistej intymności i bliskości, na którą pozwala to narzędzie zapisu.

Ta szczególna protetyczność kamery, zastępującej bezpośrednie doświadczenie percepcyjne, pojawiała się już w refleksji pionierów kina, np. u Dzigi Wiertowa, w koncepcji kino-oka. Tutaj kamera jest czymś w rodzaju protezy, bowiem, jak zauważył jeden z widzów filmu, który podzielił się tą refleksją z autorem, „produkcja obrazów staje się substytutem dotyku”¹⁷. Prowadzi to do pojęcia choragrafii, które Amerika rozwija za Gregorym Ulmerem: „Kinematografia jako zapis (writing)¹⁸ ruchu, choreografia jako zapis tańca, choragrafia jako zapis intuicji podczas odkrywania, wynajdowania, inwencji.”¹⁹