Umieszczając akcję swojej sztuki „w Polsce, czyli nigdzie”, Alfred Jarry stworzył jeden z najbardziej rozpoznawalnych bon motów purnonsensu¹, a jednocześnie chwytliwą frazę, która do dziś unosi się nad naszym myśleniem o Polsce i jej miejscu w świecie.

Jednocześnie wydaje się, że z takimi próbami zmapowania Polski w literaturze światowej, właśnie jako pewnego rodzaju „nigdzie”, spotykamy się już wcześniej – także na długo przed arcydziełem Jarry'ego. W tym kontekście warto może rzucić okiem na parę dzieł i momentów w historii literatury światowej, w których Polska na różne sposoby się pojawia (lub właśnie nie), antycypując potencjalne sensy skrzydlatej frazy Jarry’ego.

Szekspir – Polska zlodowaciała

Jedno z pierwszych pojawień się Polski w światowej literaturze zawdzięczamy Williamowi Szekspirowi. To z Polski w ostatnich scenach Hamleta powraca zwycięski Fortynbras. Że ziemia ta wcale nie jest warta wielkiego zachodu, dowiadujemy się z rozmowy Hamleta z Rotmistrzem (akt 4, scena 4); jak się okazuje, chodzi o „marny kęs ziemi, z którego krom sławy / żaden nam inny nie przyjdzie pożytek”².Zauważmy jednak, że z tej samej rozmowy wynika także, że Polska jest całkiem sporym krajem, skoro pada pytanie: „Czy pochód / Ich ma na celu podbój całej Polski / Lub pewnej części tylko?”.

Żeby mieć lepsze pojęcie o tym, jak Szekspir wyobrażał sobie Polskę, musimy cofnąć się do I aktu. Przywołując wspaniałe militarne zwycięstwa starego Hamleta, Horacy wypowiada tam zastanawiające słowa:

Tak samo, pomnę, marszczył czoło wtedy,
Kiedy po bitwie zaciętej na lodach
Rozbił tabory Polaków.

Pojawiający się tu zwrot „sledded Polacks on the ice” był przedmiotem filologicznej dysputy wśród wielu komentatorów i wydawców Szekspira³. Jeśli jednak przeczytać ten fragment tradycyjnie, a więc jako „Polaków na saniach na lodzie”, mamy tutaj dość wczesny ślad wyobrażenia o Polsce jako miejscu skutym wiecznym lodem, gdzie przez większą część roku panuje surowa zima. Stereotypu, który zresztą miał przed sobą dość długą przyszłość, a w swoim ekstremalnym wariancie przedstawiającym Polskę jako naturalny habitat polarnych niedźwiedzi pojawiał się jeszcze stosunkowo niedawno.

Calderón – Polska fantastyczna

Jeśli Polacy i Polska w Hamlecie pojawiali się tylko na marginesie głównych wydarzeń, to w przypadku utworu Życie jest snem Calderóna mamy już do czynienia ze sztuką w całości osadzoną w Polsce, wypełnioną polskimi bohaterami. Biorąc pod uwagę, że jednym z nich jest polski król, a akcja dzieje się na polskim dworze, można by nawet mówić o pewnej prefiguracji dramatu Jarry'ego.

Jaka jest Polska Calderóna? Już pierwsze sceny, dziejące się gdzieś na odległych rubieżach królestwa, pozwalają się domyślać, że jest to kraj raczej baśniowy i w dużym stopniu wyobrażony. Oto próbująca przedostać się przez granicę Rosaura pokonuje skaliste góry i urwiste przełęcze – scenerię, którą szybciej można by odnaleźć na wybrzeżu Morza Śródziemnego. Także dalszy rozwój wypadków, kiedy akcja przenosi się do stolicy państwa, raczej potwierdza wrażenie egzotyczności. W Polsce Calderóna wiosną kwitną magnolie, a zamek królewski znajduje się nad brzegiem morza⁴.

Choć Hiszpan miał z pewnością dużo lepsze od Szekspira rozeznanie we wschodnioeuropejskiej topografii i polityce (badacze wskazywali, że wiedział sporo o polityce dynastycznej Wazów, a także dziejach konfliktów polsko-moskiewskich), to jednak jego Polska jest przede wszystkim miejscem utopii („nie-miejscem”, a więc rodzajem „nigdzie”) – krainą leżącą wystarczająco daleko na wschodzie i na tyle egzotyczną, by stanowiła dobre tło dla baśniowej fabuły (której filozoficzny temat zaczerpnięty został zresztą – jak dowodzą badacze – z buddyjskiej przypowieści⁵). A więc jawi się tu Polska jako najbardziej „orientalny” wschód zachodniego świata, tak odległy, że znajdujący się w sferze fantazji i baśni.

Frank – Polska jako puste miejsce

Jakub Frank w tym gronie znaleźć się może tylko na zasadzie przerywnika i ciekawego kuriozum. Nie stworzył dzieła, które w naturalny sposób zaliczylibyśmy do literatury pięknej, choć jego traktatowi Księga Słów Pańskich trudno odmówić walorów literackich. Nie był też do końca pisarzem obcym, pochodził bowiem z Podola, rubieży Rzeczypospolitej, wychował się jednak w Imperium Osmańskim, i stamtąd właśnie – jako obcy (także dla swoich, czyli Żydów) – przybył do Polski w 1755 roku. Wreszcie – niekoniecznie był też pisarzem obcojęzycznym, gdyż jego ezoteryczne wykłady, spisane w morawskim Brnie, mogły, jak podejrzewa Jan Doktór, być wygłaszane po polsku.

A jednak sposób, w jaki u Franka przedstawiony zostaje nasz kraj, pozwala go włączyć do zestawienia pisarzy „z zewnątrz”. Polska funkcjonuje tu bowiem w ramach dyskursu co najmniej mitycznego, widziana jest mniej jako realne państwo, a bardziej jako miejsce realizacji boskiego planu. Polska, w radykalnej koncepcji teologicznej Franka określana jako „pole Edoma”⁶, staje się tu ziemią obiecaną, miejscem, w którym świat ma być zbawiony.

Jak więc Frank pisze o Polsce? Sprawa jest oczywiście skomplikowana i wymagałaby głębszych studiów. Przytoczę tylko dwie znamienne wypowiedzi. Z jednej strony w Polsce Franka „ukryte jest wsze dobro całego świata”. Z drugiej, jest to „miejsce bez kształtu”, „prosty, próżny kraj bez wody, to jest bez nauk”. Można powiedzieć – miejsce czekające na wypełnienie, a raczej: w którym ma wypełnić się boski plan. Stąd, jak widać, niedaleka droga do „nigdzie”.

Kiedy więc Frank pisze o Polsce jako o „polu Edoma”, to także w tym pierwszym słowie („pole”) możemy doszukiwać się głębszego etymologicznego związku z nazwą kraju (oznaczającym jakoby pierwotnie „równinę zdatną pod uprawę”). Słowo to zdaje się świetnie oddawać to, czym Polska dla Franka była: miejscem pustym, do wypełnienia. Nigdzie, które może stać się wszystkim.

Edgar Allan Poe – Polska alegoryczna?

Wraz z Frankiem wkraczamy w okres, kiedy Polska, przynajmniej w sensie politycznym, była rzeczywiście „nigdzie”, a tym samym mogła liczyć na pewną dozę zainteresowania ze strony światowej opinii, w tym – literatury⁷.

Szukając Polski będącej nigdzie, zwróćmy jednak uwagę na pisarza, u którego Polska w zasadzie się nie pojawia – tym samym zaczynamy mówić nie tyle o obecności jakiejś jej wizji w dziele literackim, ile raczej o jej braku, Polsce „niezaistniałej”.

Polski bowiem w twórczości Edgara Allana Poego w zasadzie nie ma (lub raczej – jest nigdzie). Zresztą, dlaczego miałaby w ogóle być?

Jedyny, o ile mi wiadomo, polski motyw w dorobku klasyka amerykańskiej grozy to jedno zdanie w opowiadaniu Prawdziwy opis wypadku z panem Waldemarem. Tytułowy bohater przedstawiony zostaje jako „autor (pod pseudonimem Issachara Marxa) polskich przekładów Wallensteina i Gargantuy”. Fakt, że Poe czyni swojego bohatera tłumaczem opasłych tomów literatury niemieckiej i francuskiej na język polski, oczywiście nie czyni z Waldemara automatycznie Polaka. A jednak postać ta jest – także w połączeniu z jej żydowskim pseudonimem – frapująca.

Tym bardziej frapująca w kontekście fabuły opowiadania, w której umierający Waldemar zostaje wprowadzony w stan mesmeryczny, a następnie pozostaje w nim przez siedem miesięcy – zawieszony między życiem a śmiercią. Hipnotyczny stan hibernacji potencjalnego polskiego bohatera jest o tyle ciekawy, że odzwierciedla jeden z charakterystycznych sposobów, w jaki o Polsce będącej pod zaborami pisano i jak ją sobie wyobrażano: rozrywanej przez zaborców, wykrwawiającej się⁸ lub żywcem złożonej do grobu. W tej ostatniej figurze można by widzieć źródło alegorycznej interpretacji polskiego motywu u Poego.

I może wszystko to byłoby czczą spekulacją, gdyby nie pewien drobny szczegół biograficzny. Chodzi o list z 10 marca 1831 roku, pisany przez, w owym czasie, 22-letniego kadeta, świeżo po wydaleniu z Westpoint. Przyszły pisarz zwraca się w nim do swojego byłego już przełożonego z prośbą⁹ o udzielenie mu listów rekomendacyjnych celem dostania się do Paryża i uzyskania spotkania z przedstawicielem polskiej armii. Trwa powstanie listopadowe¹⁰.Dalszego ciągu sprawy nie znamy, wiadomo jednak, że Poe do Europy raczej nie dotarł¹¹, tym samym też nie wstąpił do polskiej armii. Czy możliwe więc, że polski trop w Waldemarze jest śladem tego dawnego przejęcia się polską sprawą? Jeśli tak, utwór Poego byłby utajoną polską obecnością na kartach światowej literatury. W przeciwnym zaś razie Polska u Poego byłaby rzeczywiście – nigdzie.

Verne – Polska ocenzurowana

Na koniec jeszcze jeden przykład raczej nieobecności niż obecności Polski w światowej beletrystyce, przy czym w tym wypadku można mówić o Polsce wypartej czy świadomie ocenzurowanej.

W końcu, jeśli Polska to „Nigdzie”, to idealny polski bohater musi być Nikim. Z takim bohaterem spotykamy się w powieści 20 tysięcy mil podmorskiej żeglugi Juliusza Verne'a. Właśnie tak – Nemo, czyli z łaciny „Nikt” – każe się nazywać tajemniczy kapitan Nautilusa. Pod koniec książki kapitan ujawnia się jako hinduski książę mszczący się na Anglikach za śmierć żony i dwójki dzieci.

Wiadomo skądinąd, że w pierwszym szkicu powieści Verne'a Nemo był Polakiem, powstańcem styczniowym, szukającym zemsty na Rosjanach, którzy zabili lub wywieźli na Sybir większość jego rodziny (córka w tej wersji została zgwałcona przez Kozaków).

Jak przekazali biografowie pisarza, dopiero pod naciskiem swojego wydawcy obawiającego się wpływowych rosyjskich kręgów w Paryżu, Verne miał jakoby zmienić zamysł, przerabiając mściciela polskiego na hinduskiego – a z rosyjskiego imperium zła uczynić bardziej liberalną na polu kontaktów międzynarodowych (a przez to mniej niebezpieczną) Anglię.

Z polskiego Nema po ingerencji zaradnego wydawcy za dużo nie zostało – trudno doszukać się śladów polszczyzny w języku używanym na Nautilusie („Nautron respoc lorni virch”), Kościuszko na portrecie w gabinecie kapitana pojawia się obok kilku innych „bohaterów ludzkości”, także dość ogólne tyrady bohatera o losie „uciemiężonych ludów” wyprane są z potencjalnych punktów zaczepienia. Również ostatnie jego słowa („Boże Wszechmogący. Dosyć, dosyć”) dowodzą raczej monoteizmu hinduskiego maharadży.

Wymazanie polskiego wątku z biografii Nema pokazuje, jak dużą rolę odgrywała w literaturze gra politycznych sił i wpływów. Jak widać, w czasach, kiedy administracja w kraju wymazywała nazwę „Polska” z oficjalnej terminologii (wprowadzając zamiast tego termin „Kraj Przywiślański”), kwestia ta była przedmiotem autocenzury także we francuskiej powieści fantastyczno-naukowej. Nawet pod wodą nie mogło być Polski.

• • •

Tekst ukazał się w 56. numerze magazynu „Ha!art” (W Polsce, czyli nigdzie)

Ha!art nr 56 - W Polsce, czyli nigdzie w naszej księgarni internetowej

• • •

• • •

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego