Tajemnica biedaszybu Jana Zięby to połączenie kryminału z powieścią przygodową dla młodzieży, w którym pełno jest absurdalnych cudowności. Głównym bohaterem jest Kuba Waluga – trzynastoletni chłopiec, który razem z matką, młodszą siostrą i kilkoma kolegami prowadzi śledztwo mające na celu wykrycie prawdziwych winnych śmierci bezdomnego o przezwisku „Wszorz”. Jego ciało zostało podrzucone i zadekowane w biedaszybie należącym do ojca Kuby, ściągając na niego mocne podejrzenia. Ojciec spędza więc kolejne dni w areszcie, a syn prowadzi śledztwo na własną rękę, bo – jak wiadomo – policji nie można ufać.

Trzy najpotężniejsze siły ścierające się w Tajemnicy biedaszybu to: grupa rezolutnych chłopców, policja i bajkowa rzesza mitycznych komunistów. Dzielni chłopcy są głównymi i od początku dzielnymi bohaterami. Wiemy także od początku, co mamy myśleć o policji: „Policja. Młody Waluga nie był do niej przyjaźnie nastawiony. Nieraz już widział, jak konni policjanci płazowali szablami tłum demonstrujących robotników. A przecież i ojciec, i on sam byli robotnikami. Granatowi, jak ich pospolicie nazywano, nadzorowali rozstrzeliwanie szybików dających środki utrzymania tylu znajomym rodzinom, a teraz miano zniszczyć i ich wyrobisko. W szkole uczono go o ojczyźnie, o państwie, o rządzących w nim prawach. Policję nazywano strażnikami prawa, ale coś tu się nie zgadzało”.

Kuba z policją na szczęście nie współpracuje ani nie marzy o wstąpieniu w jej szeregi. Policja w życiu i w powieści jest zawsze bezwzględnie zła: „Kuba czuł się Polakiem w każdej cząstce swojej młodej duszy. Uwielbiał bohaterską przeszłość swojego narodu; znał ją nie tylko z nauki szkolnej, ale i z takich cudownych książek, jak Krzyżacy, Pan Wołodyjowski czy Szwedzi w Warszawie. (…) Nigdy jednak nie wpadło mu do głowy, żeby obok owych wspaniałych bohaterów postawić granatowych policjantów”.

Jest taka scena W Batmanie z 1966 roku: Batman i Robin rozwiązują zagadkę. Batman: “What people are always in a hurry?”, Robin: “Rushing people... Russians!”. W polskim tłumaczeniu jest jeszcze śmieszniej, bo olano oryginalną grę słów: Kto się ciągle spieszy? Rosjanie!

Komuniści w naszej dydaktycznej opowiastce są siłą podobnie owianą tajemnicą, przez policję prezentowaną jako największy wróg Polaków, wśród robotników budzący sympatię, ale i nabyty strach.

Jak tu: „Zdarzało się, że ktoś pomstował: komunistów by na nich!”.

Albo tu:

„– Czy ten policjant nie pytał cię o coś, co nie wiązało się bezpośrednio z wypadkiem w szybiku?

Kuba zastanowił się.

– A wiesz, że tak. Chciał wiedzieć, czy nie widziałem kiedy w domu albo u ojca ulotek komunistycznych.
– A co ty na to?
– Powiedziałem oczywiście, że nigdy nic takiego u nas w domu nie było, bo wiem, że komunizm to coś, czego policja bardzo nie lubi.

(…)

– To czemu policja prześladuje tych komunistów?
– Bo oni rzucają na policję różne wyzwiska. Takie na przykład: »faszystowskie zbiry w granatowych mundurach«”.

Komuniści pomstują też na „skurwiałych kapitalistów”.

Kuba z kolegami ma przed sobą trudne zadanie: musi odkryć prawdziwego sprawcę zbrodni, dowieść niewinności ojca, obalić policyjne poszlaki łączące go z (nielegalnym) komunizmem oraz uwolnić samych komunistów od fałszywych oskarżeń. Początkowo ostrożni i nieufni, stopniowo – m.in. dzięki współpracy z czołowym komunistą, Pyrą, oraz dzięki lekturze ulotki Czerwony Biedaszybikarz – sami nabierają zaufania i sympatii do komunistów ,których spisek i zemsta są najmocniej uwydatnionym motywem prowadzonego przez komisarza Łaszta śledztwa. Komisarz zresztą „to stary gbur. W każdym widzi kryminalistę, a przynajmniej komunistę”. Oskarżenie komunistów o zemstę jest policji na rękę: „Panie komisarzu, sądzę, że nawet jeśli śmierć Wróża okaże się tylko skutkiem pijackiej bójki, to i tak warto rzucić podejrzenie, że zrobili to komuniści. To nam pomoże w walce z ich wpływem wśród bezrobotnych”.

W powieściową fikcję Ziemba wplata rzeczywiste wydarzenia. Prawdziwy jest ogólny klimat i sytuacja górniczego proletariatu lat trzydziestych, jak i dwa główne zdarzenia stanowiące tło opowiadania: istnienie nielegalnego szybiku w Dąbrowie Górniczej, którego współwłaścicielem jest przodownik miejskiej policji, oraz śmierć Czesława Pawia, broniącego swojego szybiku przed policją, i jego manifestacyjny pogrzeb, w którym wzięło udział ponad 2 tysiące robotników, śpiewających w drodze na cmentarz Czerwony sztandar: „Pochód szedł długą, kilkukilometrową trasą (…). Na czele niesiono długi szereg wieńców, ubogich, splecionych z sosnowych gałęzi, z szarfami i kokardami z czerwonej, gofrowanej bibuły, rzadziej z amarantowego płótna. (…) W tyle za nimi (trumną i wdową) posuwała się ogromna, dysząca wzburzeniem, szara ludzka lawina, ubarwiona czerwienią sztandarowych płacht i transparentów”.

Tajemnica biedaszybu ma charakter jawnie przygodowy, taki w klimacie Tomków..., gdzie zamiast Indian mamy komunistów i policję. Bardzo dobrze się to czyta. Fabuła jest wartka i trzymająca w napięciu, a niezamierzone smaczki bardzo śmieszne.

Książkę wygrzebała Madzia Brzeska w Wojskowym Szpitalu Klinicznym.

Jan Ziemba,Tajemnica biedaszybu, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1981

• • •

Dolna półka spis odcinków

• • •

Odkrywamy literackie guilty plesaures. W Dolnej półce piszemy o książkach niedocenianych, marginalnych, wyszperanych w wyprzedaży albo zdobytych w inny, przypadkowy sposób. Napisz i Ty! Koniecznie z informacją o sposobie zdobycia i tym, co lektura z dolnej półki wniosła w Twoje życie. Najlepsze wyznania nagrodzimy książkami z wyższych półek. Czekamy na zwierzenia z wstydliwych lektur pod adresem portal@ha.art.pl

• • •

Julia Orsz-Wolf (ur. 1986, w Krakowie) – doktorantka na UJ. Pisze i tłumaczy. Publikowała m.in w „Odrze”, „Fa-Arcie”, „Ricie Baum”, „Czasie Kultury” i paru innych zagranicznych gazetkach. Bored teenager.