Elenie Ferrante przez wiele lat udawało się pozostawać gwiazdą literatury światowej i jednocześnie zachowywać anonimowość. Dopiero śledztwo przeprowadzone przez Claudio Gattiego wydarło jej uporczywie skrywaną tożsamość. Ferrante nazywa się Anita Raja, mieszka w Rzymie i jest tłumaczką literatury. Jej matka, Golda „Goldi” Petzenbaum, pochodzi z żydowskiej rodziny z Wadowic, a ojciec był urzędnikiem państwowym w Neapolu.

Jednym z tropów, który naprowadził literackiego paparazzi na jej ślad, była wieloletnia przyjaźń z Christą Wolf, pisarką wydawaną i tłumaczoną również w Polsce Ludowej. Wolf, w Polsce obecna przez pewien czas na liście licealnych lektur nadobowiązkowych, po roku 1989 popadła w niełaskę i zapomnienie. Rozmyślania nad Christą T. Christy Wolf powstały w 1968 roku, czterdzieści lat przed czteroksięgiem neapolitańskim Eleny Ferrante (polskie wydania: 1974 i 1986, Wydawnictwo Poznańskie) i pod wieloma względami stanowią jego pierwowzór.

W sadze Ferrante, spoglądając z punktu widzenia Lenu Greco, rozważamy życie jej „Genialnej przyjaciółki” Lili Cerullo, która, gdy zaczyna się powieść, zniknęła właśnie w wieku 60 lat nie pozostawiając po sobie żadnego śladu. W książce Wolf narratorka rozmyśla nad życiem swojej przyjaciółki i imienniczki, Christy T., która, gdy zaczyna się powieść, umiera przedwczesną śmiercią pozostawiając po sobie garstkę chaotycznych zapisków. Postacie zaginionych przyjaciółek stają się przyczynkiem do rozważań nad losem i życiem; kwestiami, które trudno jest roztrząsać bez narażania się na patos. Stosując zupełnie inne strategie, zarówno Ferrante, jak i Wolf przed tym patosem umiejętnie się bronią.

Obie bohaterki, Lila Cerullo i Christa T., wzbudzają w swoich przyjaciółkach mieszaninę fascynacji i przerażenia. Z perspektywy bardziej „normalnych” narratorek, ich wyzywający nonkonformizm staje się okazją do snucia refleksji nad własnym, bardziej konwencjonalnym istnieniem. Według jej otoczenia, Christa T. jest „oderwana od rzeczywistości” i „zawsze robi wszystko jak dla zabawy”. Gdy na studiach dopada ją depresja, lekarz stawia diagnozę: „Niedostateczna zdolność przystosowywania się do istniejących okoliczności”. Choć walczy ze sobą, „zakreśla granice swoim skłonnościom”, podejmuje „pożyteczny” zawód nauczycielki, zakłada rodzinę, buduje nawet dom, to walkę tę raz po raz przegrywa. Nie może oprzeć się imperatywowi, który każe jej na przykład zakochać się w przyjacielu męża, „przewrócić stół, po to by raz przyjrzeć się twarzom, które ukazują się tylko przy tego rodzaju wydarzeniach”. Narratorka wytyka jej licealną egzaltację („życie wydaje się przeciętne”), lektury Dostojewskiego, nieumiejętność doprowadzania rzeczy do końca. Próbując odtworzyć jej obraz i linię życia, pomstuje na pozostawione przez zmarłą zapiski: „Co mam powiedzieć o tym stosie szpargałów? Jak gdyby w ciągu tych lat nie miała w zasięgu ręki zeszytu albo choćby bloku, zawsze tylko koperty, odwrotne strony rachunków, upomnienia, niepotrzebne kartki z biurka jej męża”. Ale nie potrafi podziwiać i fascynować się życiem swojej nierozsądnej przyjaciółki, jej nienasyceniem, jej „kiedy jeśli nie teraz?”, otwarcie chce, by Christa T. swoim życiem podawała „jej własne życie w wątpliwość”. Gdy nie widzą się latami, gorączkowo zadręcza się, czy „jest wciąż tą dziewczyną, która w dowolnej chwili, teraz, zaraz, na środku ruchliwej ulicy [...] mogłaby wydać swój okrzyk: hohahoo!”.

Podobnie jak Christa T., Lila Cerullo „lubiła zdestabilizować sytuację tylko po to, żeby zobaczyć, co się stanie”. Ale akcenty postaci są inaczej rozłożone u Ferrante. Neapol to nie Meklemburgia. Lilia Caracci jest piękna i wybitnie inteligentna. Źródłem jej porażek nie jest, jak u Christy T., brak sił odpowiednich na zamiary, ale wewnętrzne demony. Nagłe psychozy, „rozmywanie granic”, autodestrukcyjne konfrontacje z patriarchalnym otoczeniem, raptowne zmiany decyzji, gdy z bycia najlepszą uczennicą przechodzi na stronę pogardy dla nauki i nie kończy szkoły; gdy z dnia na dzień traci pasję dla rozkręcanej od lat firmy, by zostać żoną Stefano Carraciego. W tym wszystkim wzbudza podziw i przerażenie narratorki, pryszczatej Lenu Greco, z kompleksami na punkcie swojego proletariackiego dialektu, która mozolną pracą wydostaje się z biedy i przemocy powojennego Neapolu.

Czteroksiąg Neapolitański Ferrante liczy około 2000 stron na przestrzeni czterech tomów, z których każdy opatrzono krótką notką wstępną opisującą dziesiątki występujących postaci. Rozmyślania nad Christą T. Christy Wolf mają 178 stron. Zamiast szerokiego realistycznego pejzażu włoskiego społeczeństwa i polityki lat powojennych, które maluje Ferrante, Wolf stosuje mieszaninę krótkich refleksji i eksperymentów. Buduje sceny, by następnie powiedzieć nam, że nie miały one miejsca; raz po raz spogląda na życie swojej bohaterki z perspektywy wiadomej dla nas śmierci („zwykłe lato, którego nie można zagubić. [...] Zostało jej jeszcze siedem lat”).

Na lubimyczytac.pl możemy przeczytać wypowiedź internauty goskrzys, skarżącego się, że to „książka dość ciężka do przełknięcia, trudno też jednoznacznie określić, o czym ona tak naprawdę jest”. Kto wykona minimalny wysiłek i kupi sobie na Allegro cieniutką Christę T. w rozlatującym się i niewyraźnym wydaniu z lat 80., ten sam osądzi, czy i ile gwiazda światowej literatury zawdzięcza mało już dzisiaj znanej DDR-owskiej pisarce.

• • •

Czytaj także:

• Marcin Szwed - Banalność zła powszedniego. "(niepotrzebne skreślić)" Wojciecha Engelkinga

• • •

Marcin Szwed (ur. 1976) – jest zachłannym konsumentem, także produktów kulturalnych. Większość życia spędził w Krakowie. Po doktoracie z Neuronauki w Instytucie Weizmanna (Izrael) pracował 4 lata w zespole badawczym prof. Stanislasa Dehaene w Paryżu. Po 11. latach emigracji wrócił do Krakowa, gdzie prowadzi badania naukowe nad obrazowaniem mózgu w Instytucie Psychologii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Laureat nagrody NCN za rok 2016.