Polityczne science fictions

Nawet poza kontekstem amerykańsk im trudno przecenić posthistorystyczny urok świata zorganizowanego przez kultury. „W tym nowym świecie główne źródła konfliktów” i „głębokie podziały ludzkości” – jak przewidywał politolog Samuel Huntington w „Zderzeniu cywilizacji” – „będą kulturowe”¹. „Cywilizacja”, jak pisze dalej Huntington, „to najwyższy kulturowy stopień ugrupowania ludzi i najszersza płaszczyzna tożsamości kulturowej, wyżej jest już tylko to, co odróżnia człowieka od innych gatunków”. Huntingtona nie interesują oczywiście cechy odróżniające ludzi od innych gatunków; jego esej zyskał rozgłos, gdyż pojawiło się w nim stwierdzenie, że „polityka światowa wkracza w nową fazę” – fazę, w której, jak już wspomniałem, różnica „kulturowa” stanie się głównym źródłem konfliktu. A jednak przytoczona w jego tekście definicja cywilizacji, wraz z zawartą w niej sugestią, że „kulturowe” są w gruncie rzeczy nie tylko różnice między ludźmi, lecz także różnice między ludźmi a „innymi gatunkami”, wskazuje na to, że kultura nabrała szczególnego znaczenia zarówno jako źródło konfliktu, jak i – mówiąc bardziej ogólnie – jako obszar różnicy. Huntington dzieli świat na „siedem lub osiem głównych cywilizacji” (zachodnią, konfucjańską, japońską, islamską itd.). Ale nawet w tekstach poświęconych wyobrażeniu „innych” znacznie bardziej innych niż Huntingtonowscy konfucjaniści czy muzułmanie, nawet w tekstach, w których inny jest wyobrażony jako przedstawiciel odmiennego gatunku, idea, że inność ma w gruncie rzeczy charakter kulturowy staje się coraz bardziej przekonująca. Na przykład w Sadze Endera (Orsona Scotta Carda) nowi ksenolodzy, zajmujący miejsce dawnych antropologów, wciąż wykonują pracę, którą antropologowie uznaliby za własną: badają mianowicie „kulturę” obcych, którzy mają trzy stopy wzrostu i przypominają świnie z rękami do czasu osiągnięcia dojrzałości, gdy przeobrażają się w drzewa². I choć ksenolodzy badają „kulturę prosiaczków”, to jednak zarazem martwią się tym, czy aby sam akt badania kultury przypadkiem jej nie „skazi”. Antropologia – rozumiana jako badanie nie tyle człowieka, ile kultury – nie ulega zatem żadnej zmianie, gdy zostaje przekształcona w ksenologię. A jednak idea, że różnice między ludźmi, a innymi można teraz pojmować na wzór różnic między samymi ludźmi oznacza oczywiście, że wiele innych rzeczy ulega zmianie. Krótko mówiąc, niezależnie od tego, czy Huntington ma rację w kwestii szczegółów dotyczących faktycznej ilości kultur i sposobu ich opisu, w chwili, gdy zaczniemy uważać stworzenia, które wyglądają jak prosiaczki i zmieniają się w drzewa, za przede wszystkim kulturowo różne od ludzi, z całą pewnością zacznie się kształtować „nowy świat”, jak nazywa to Huntington.

Fantastyka naukowa jest tu oczywiście istotna, gdyż wydaje się niemal gatunkowo związana z różnicą niekulturową (tzn. fizyczną). Inność obcego jest wszak innością jego ciała. W istocie nacisk położony w fantastyce naukowej na fizyczną różnicę między człowiekiem a obcym można by zatem wykorzystać nie tylko przeciwko poglądowi w stylu Huntingtona, głoszącemu, że różnice są w gruncie rzeczy kulturowe, lecz także przeciwko poglądowi, jakoby różnice między ludźmi – o ile liczy się wyłącznie różnica fizyczna – miały w ogóle jakieś znaczenie. W trylogii Xenogenesis Octavii Butler fakt, że ludzie należący do różnych ras muszą się rozmnażać z obcymi, którzy wyglądają jak ślimaki morskie z kończynami i czułkami, sugestywnie przypomina im o tym, że różnice fenotypów są nieistotne. Różnica między czarną i białą skórą wydaje się całkiem bez znaczenia w porównaniu z różnicą między ludźmi a chodzącymi mięczakami. Sama Butler jest, co prawda, Afroamerykanką, podobnie Lilith, główna ludzka bohaterka trylogii. Z tej perspektywy można jednak dowodzić, że celem Xenogensis jest między innymi unieważnienie różnic rasowych lub – w ogólniejszym sensie – radykalizacja różnicy między luźmi a obcymi, unieważnienie wszelkich różnic między ludźmi. Można zapewne powiedzieć, że w fantastyce naukowej wybór między dwoma wyobrażeniami obcych – bądź jako fizycznie, bądź jako kulturowo różnych od ludzi – należy rozumieć jako wybór między różnymi wyobrażeniami nie tyle różnicy między ludźmi a obcymi, ile raczej między samymi ludźmi. Upierać się, że różnica między ludźmi a obcymi jest fizyczna, to upierać się, że różnice między ludźmi nie mają znaczenia (wszyscy wyglądają mniej więcej tak samo). Upierać się, że różnica między ludźmi a obcymi jest kulturowa, to upierać się, że różnice między ludźmi mają znaczenie (nie wszyscy zachowują się tak samo). Prymat kultury w sadze Carda można by zatem utożsamić z popieraniem różnorodności. Obojętność na kulturę w trylogii Butler można by zaś utożsamić z obojętnością na różnorodność.

• • •

Kształt znaczącego – pozostałe fragmenty

• • •

Walter Benn Michaels (ur. 1948) – jeden z najwybitniejszych amerykańskich teoretyków literatury i krytyków społeczno-politycznych. Pracuje na Wydziale Anglistyki Uniwersytetu Illinois w Chicago (znajdującym się w dziesiątce najlepszych wydziałów anglistycznych w USA). Autor czterech książek: The Gold Standard and the Logic of Naturalism, Berkeley 1987; Our America: Nativism, Modernism and Pluralism, Durham 1995; The Shape of the Signifier: 1967 to the End of History, Princeton 2004; The Trouble with Diversity: How We Learned to Love Identity and Ignore Inequality, New York 2006. W 1982 roku ze Stevenem Knappem napisał słynny esej pt. Against Theory. Zajmuje się zagadnieniami interpretacji, kultury i rasy, tożsamości narodowej i jednostkowej, ideologii, pamięci i historii, a przede wszystkim problemem powiększających się nierówności między klasami społecznymi.

• • •

Więcej o książce Kształt znaczącego Waltera Benna Michaelsa w katalogu wydawniczym Korporacji Ha!art

Kształt znaczącego w naszej księgarni internetowej